ШЕРТОРЪЯС-ЛЫДЪЯС

• эма лыд — натуральное число
• тшӧта лыд — чётное число
• лиша лыд — нечётное число
• лыдмӧдны — умножить
• видлӧг — пример 

Босьтам кутшӧмкӧ эма лыд (1, 2, 3, 4, ...). Сійӧ кӧ тшӧта, юклам сійӧс 2 вылӧ; сійӧ кӧ лиша, лыдмӧдам сійӧс 3 пӧв, сэсся содтам 1. Артмӧм лыдсӧ бара юклам 2 вылӧ (сійӧ кӧ тшӧта), либӧ лыдмӧдам 3 пӧв да сэсся содтам 1 (сійӧ кӧ лиша), да с. в. Вайӧдам некымын видлӧг:

1, 4, 2, 1, ...

2, 1, ...

3, 10, 5, 16, 8, 4, 2, 1, ...

4, 2, 1, ...

5, 16, 8, 4, 2, 1, ...

6, 3, 10, 5, 16, 8, 4, 2, 1, ...

7, 22, 11, 34, 17, 52, 26, 13, 40, 20, 10, 5, 16, 8, 4, 2, 1, ...

8, 4, 2, 1, ...

9, 28, 14, 7, 22, 11, 34, 17, 52, 26, 13, 40, 20, 10, 5, 16, 8, 4, 2, 1, ...

10, 5, 16, 8, 4, 2, 1, ...

Аддзам: кутшӧмкӧ здукӧ миян артмӧ 1.

Заводитам кӧ артавны 27-сянь, лыдъясыс вель дыр “чеччаласны” (тайӧ петкӧдлӧма серпас вылын). 38-ӧд лыдыс лоас 1780 (37 арталӧм бӧрын), 68-ӧд лыдыс лоас 7288, 78-ӧд лыдыс 9232. Но 112-ӧд лыдыс бара лоас 1.

1930-ӧд воын Лотар Коллатц, Гамбургса университетын велӧдчысь, татшӧм гипотеза лэптӧма: быд эма лыдсянь артавны заводитӧмӧн кутшӧмкӧ здукӧ веськалам 1-ӧ. Збыль-ӧ тайӧ? Сэсся сійӧ жӧ могсӧ пуктавлӧмаӧсь уналаын: Сиракузаса университетын, Лос-Аламосса туялан лабораторияын, Йельса университетын, Чикагоса университетын... Математикъяс уськӧдчӧмаӧсь вочакыв корсьны, но весьшӧрӧ: нинӧм абу артмӧма. (Чикагоын весиг шмонитлӧмаӧсь: тайӧ могсӧ пӧ кутшӧмкӧ вӧрӧгъяс пуктӧмаӧсь, медым америкаса математикъясӧс манитны мукӧд задачаясӧн ноксьӧмысь.)

Вочакыв ӧнӧдз абу тӧдса. Компьютер отсӧгӧн видлалӧмаӧсь став эма лыдъяс 1-сянь 1.152.921.504.606.846.975-ӧдз. Насянь заводитігӧн веськалам 1-ӧ.

Тайӧ гипотезаыслӧн эм уна ним: Сиракузаса мог, Коллатц гипотеза, “3N+1”-гипотеза, шерторъяс-лыдъяс йылысь мог. Кытысь медбӧръя нимсӧ босьтӧмаӧсь? Вӧлӧмкӧ, гижны кӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн артмӧм лыдъяссӧ да график лӧсьӧдны, траекторияыс лоас гыма-чарда кымӧрын чеччалысь шертор туй кодь.

Ю КЫВТЫД МУНӦМ

Ю кузя пур кывтӧ. Ӧдйӧ-ӧ сійӧ мунас? Школаын математика урокъяс вылын задачаяс тӧдмалігӧн ми пыр чайтім: пур ӧдыс ӧтыджда ю визув ӧдкӧд. Збыльысь кӧ, тайӧ абу сідз. Кылӧдчысьяс тӧдӧны: пур кывтӧ ӧдйӧджык.

Кутшӧм нӧ помкаыс? Вӧлӧмкӧ, ю оз конвейер моз пурсӧ ну. Сылӧн веркӧсыс – пӧлыня тшӧтшкӧс кодь. Та вӧсна пур нӧшта “ислалӧ” ваӧд; медводз мунӧ ӧддзӧдчӧмӧн, сэсся, зыртӧм вӧсна, пӧшти ӧтмоза.

Кымын сьӧкыдджык кывтысь кӧлуй, сымын ӧдйӧджык сійӧ мунӧ. Пур вылысь шыбитӧм пелыс регыдӧн кольччас.

МЫЙЛА ЮЯС ЧУКЫЛЬӦСЬ?

Ставным бура тӧдам: ю визьяс зэв чукыльӧсь. “Весьтасавны кӧ, некымын воськов и колӧ шаговтны, а пыжӧн кӧ – лун джын тырмас, медым лючкиӧн гӧгӧртны мегсӧ,” – тадзи гижӧма Юрий Яковлев “Сӧдзим” висьтын. Мыйла нӧ сідзи артмӧ? Юыс кӧ визувтӧ мылькъяинті, тайӧс позис эськӧ кокньыда гӧгӧрвоны. Но тшӧтшкӧсінті визувтысь юяс сідзжӧ кӧджӧсь.

Помкаыс со кутшӧм. Дзик веськыдӧн ю туй оз вермы лоны, му веркӧсыс некор оз овлы дзик шыльыдӧн да. Сідзкӧ, и ю бокӧ вешйыштӧ. Но сы бӧрын нюкыльтчӧм сӧмын содӧ. Мыйла? Казьтылам физика: кутшӧмкӧ телӧ кӧ мунӧ кытшвизьӧд, сы вылӧ тӧдчӧ шӧрсяньмунан (центробежнӧй) вын; ӧдйӧ бергалан кытш вылӧ кӧ пуктыны предметъяс, найӧ усясны. Со и визувтысь васӧ тайӧ выныс йӧткас артмӧм мегыр шӧрсянь.

Вочасӧн ю ковтыс паськӧдчӧ. Кутшӧмкӧ здукӧ ю ворга вермӧ вывті ёна нюкыльтчыны да лоны пӧшти пекля кодь. Ытва дырйи тайӧ “пеклялӧн” матысса инъяс костӧ ю писькӧдӧ выль туй да кольӧ кузьмӧс ты – старица.