ВОРСАНТОРЪЯС ЛӦСЬӦДӦМ – 5: ӦТМОЗ ТЕМПЕРИРУЙТӦМ ТЭЧАС (пом)

ӧтмоз темперируйтӧм тэчас – равномерно темперированный строй

сӧстӧм тэчас – чистый строй

тэрыблун – частота

тэрыблунъяс лӧсялӧны ... моз – частоты относятся как...

тшуппас – степень

12 тшуппаса вуж 2-сьыс – корень 12-й степени из 2

1519-ӧд воын Адриан Вилларт, енбиа фламандияса композитор да велӧдысь, гижис зэв дзуг шылада сьылан композиция – “Quid non Ebrietas”. Некутшӧм тӧдса шылад тэчас сылы эз лӧсяв. Вилларт ачыс вӧзйис выль тэчассӧ – ӧтмоз темперируйтӧм.

Тайӧ кадӧ улыс да вылыс до костын октава вӧлі юклӧма дас кык интервал вылӧ (фортепиано клавиатураын моз). Тайӧ юклӧмыс артмӧма татшӧм нотаясӧн: до, до-диез, ре, ре-диез, ми, фа, фа-диез, соль, соль-диез, ля, ля-диез, си, до. 

Ӧтмоз темперируйтӧм тэчасын орчча нотаяслӧн тэрыблунъясыс лӧсялӧны ӧткодя: улыс “до”-лӧн да “до-диез”-лӧн кӧ тэрыблунъясыс x Гц да q·x Гц, сэки “ре”-лӧн тэрыблуныс лоас q·q·x = q²x Гц, “ре-диез”-лӧн тэрыблуныс лоас q·q²x = q³x Гц, “ми”-лӧн тэрыблуныс лоас q·q³x = q⁴x Гц да сідз водзӧ. Бӧрвылас миян артмас: вылыс “до”-лӧн тэрыблуныс лоас q¹²x Гц. Мӧдарсянь, вылыс да улыс “до” костын интервал – октава, сы вӧсна вылыс “до”-лӧн тэрыблуныс 2x Гц. Сідзкӧ q¹² = 2 да q лоас 12 тшуппаса вужйӧн 2-сьыс: q ≈ 1,059463094.

Мыйӧн бур тайӧ тэчасыс? Ворсам кутшӧмкӧ шылад. Сэсся став нотаяссӧ вештам ӧткодь интервалъяс вылӧ либӧ улӧ да выльысь ворсам (тайӧ шусьӧ транспонируйтӧмӧн). Артмӧм шыладыс юргас сідзи жӧ, сӧмын быттьӧ сійӧс дзоньнас вештӧмаӧсь вылӧ либӧ улӧ.

Кыдзи лӧсялӧны нотаяслӧн тэрыблунъяс квартаын, квинтаын да терцияясын? Кварта – тайӧ улыс “до” да “фа” костын интервал . Налӧн тэрыблунъясыс x Гц да q⁵x Гц. Сідзкӧ найӧ лӧсялӧны q⁵ ≈ 1,334839854 моз (сӧстӧм тэчасын 4:3 ≈ 1,333333333 моз). Тадзи жӧ артмӧдам и мукӧдыслы: квинта нотаяслӧн тэрыблунъясыс лӧсялӧны q⁷ ≈ 1,498307077 моз (сӧстӧм тэчасын 3:2 = 1,5 моз); ыджыд терциялӧн – q⁴ ≈ 1,25992105 моз (сӧстӧм тэчасын 5:4 = 1,25 моз); ичӧт терциялӧн – q³ ≈ 1,189207115 моз (сӧстӧм тэчасын 6:5 = 1,2 моз). Позьӧ казявны: артмӧм интервалъяс дӧза матынӧсь сӧстӧм тэчаслӧн интервалъяс дінӧ. Збыльысь, прӧстӧй кывзысьлы найӧ кажитчӧны мичаӧн.

XVIII-ӧд нэмын ӧтмоз темперируйтӧм тэчас вӧсна сулаліс прансуз композитор Жан-Филипп Рамо. Шылад сэки ёна сӧвмӧма да, тайӧ тэчасыс лоис медбурӧн.