Шыран да кабала (Я. И. Перельман небӧгысь юкӧн)

Лӧсьӧдыштім комиӧн «Гажӧдчигӧн велӧдчам» небӧгысь ӧти юкӧн. Авторыс (Я. И. Перельман) гижӧма челядьлы гажӧдігпыр велӧдан ӧткымын небӧг: «Серамбана геометрия», «Серамбана арифметика», «Серамбана физика», «Ловъя математика» да мукӧд.

«Туналӧм» асык шусьӧ Мёбиус лентаӧн.

кытшавтӧм — незамкнутӧй

Унаӧн тіян пӧвстысь, кӧнкӧ, чайтӧны — коркӧя ме моз жӧ —, ковтӧмторйыс пӧ му югыдас тыр. А збыльвылас тайӧ абу тадзи: оз сюр сэтшӧм лӧп-ёг, коді эськӧ некытчӧ эз шогмы. Мый абу колантор ӧтилаын, лоӧ зэв колана мукӧдлаын, мый оз ков уджалігӧн, сійӧн ми вермам вӧдитчыны шойччиг-ворсігӧн.

Со коркӧ ӧтчыд, миян дзоньталӧны вӧлі ӧти жыр да, вежӧс пельӧсысь меным сюрисны некымын пошта карточка (гижӧда нин) да быдса чукӧр векньыд кабала вундасъяс, кодъясӧс пырджык вундӧны лемалӧм водзвылын шпалерысь. «А, сӧмын пачӧ и туйӧ», — мӧвпышті. А, вӧлӧмкӧ, и татшӧм ковтӧм «кӧлуйӧн» позьӧ зэв гажаа ворсыштны. Ыджыд вокӧй петкӧдліс меным некымын тешкодь юржуглан, кодъясӧс позьӧ вӧчны татшӧм материалысь.

Медводз сійӧ петкӧдліс, мый вылӧ туйӧ кабала вундасыд. Сійӧ дзумгис меным киӧ ӧти вундастор, куим ки пыдӧс кузьта кымынӧс, да шуӧ:

 — Нолы босьт шыран да вунды тайӧ лентатӧ куим пельӧ…

Понді нин вундасьны, а вокӧй ӧлӧдӧ менӧ:

— Энлы, эновтчыв, эг на помӧдзыс висьтав да. Куим торйӧ колӧ вундыны шыранӧн ӧтчыдысь шыркнитӧмӧн.

Тайӧ могыс вӧлі сьӧкыдджык нин. Уна ног видлі, но регыд тыдовтчис: вокӧй тай сетіс меным прамӧй нӧд. Мырси-мырси да бӧръяпом сетчи, мися абу тан петантуй.

— Сералан, — шуи ме. — Тадзи вӧчны некутшӧма оз позь.

— Мӧвпыштлы бурджыка, гашкӧ, и сямман.

— Видлі нин сідз и этадз – нинӧм таысь оз артмы.

— Омӧля аддзан. Ноко вайлы меным.

Вокӧй босьтіс ме киысь вундассӧ, кусыньтіс сійӧс кык пӧв да вундіс шӧрӧдыс. Артмис куим тор. 

 — Аддзан?

— Аддза, но тэ кусыньтін лентасӧ!

— Мыйла нӧ тэ эн кусыньт?

— Абу ӧд тшӧктӧма вӧлі кусыньтнысӧ!

— Оз позьтӧ абу жӧ шуӧма. Веськыда нин висьтась, мый эн путьмы.

— Пукты вай меным мукӧд мог. Он нин сэсся менӧ ылӧдлы..

— Босьт со нӧшта вундас. Сувтӧд сійӧс дорышӧн пызан помас.

— Медым сулалас али медым усяс? — юала, ачым виччыся, вокӧй мися бара на менӧ ылӧдлас.

— Медым сулалас, дерт. Уси кӧ нин, лоас пуктӧма, абу сувтӧдӧма.

«Медым сувтас… дорышӧн…» — уси мӧвпӧ... Сэсся друг юрам вирдыштіс: вундассӧ ӧд кусыньтны позьӧ! Вӧчышті тадзи да пельӧсӧн и пукті пызан вылӧ.

 — Со дорышын сулалӧ! Абу шуӧма ӧд, мый кусыньтны оз позь! — радпырысь ышнясигтыр крапниті.

— Мый нӧ, сідзи и коліс вӧчны.

— Вай нӧшта мыйкӧ!

— Ладнӧ. Со тані менам ӧтлаӧдӧма-лемалӧма некымын вундаслысь пом. Аддзан, кабалаысь асык артмис. Тэныд колӧ босьтны гӧрда-лӧза пома карандаш да нуӧдны асыкас ортсыса бан кузяыс лӧз визь, а пытшкӧсса бан кузяыс — гӧрд визь.

— А сэсся?

— Тайӧ ставыс.

Зэв тай мися ыджыд удж! Нинӧм абуӧн эськӧ чайті-а, менам мыйлакӧ нинӧм эз артмы. Кор йиті лӧз визьлысь помъяссӧ да босьтчи нуӧдны гӧрдсӧ, дӧзмӧмпырысь казялі: лӧз визьыс тӧдлытӧг гижсьӧма асыкӧ кыкнан банас.

— Вай нӧшта ӧти асыктӧ, — яндзимсорӧн шуа. — Тайӧс менам тшыкӧдсьӧма.

Но и мӧд асыкӧн меным тшӧтш эз мойви сійӧ жӧ виччысьтӧмторла: эг и казяв, кыдзи визьйӧдлі асыксьыс кыкнан бансӧ.

— Мыйся каститчӧм! Бара тшыкӧдсьӧма. Вай коймӧдӧс.

— Босьт, абу тай жаль.

И мый нӧ ті чайтанныд? Выльысь ӧд кыкнан баныс лои визьнитӧма лӧзӧн! Гӧрд карандашыдлы бара слӧй эз усь уджыштны.

Жугыльми дзикӧдз.

 — Татшӧм кокньыд удж он вермы вӧчны, — ваксьӧ-сералӧ вокӧй. — А менам дзик пыр артмас, видзӧд!

Босьтас сійӧ кабала асык да ӧдйӧ нуӧдіс ортсыса бан кузялаыс лӧз визь, а пытшкӧсса бан кузялаыс — гӧрд визь.

Ме босьті выль асык да куті гижтыны визь бан кузяыс кыдз позьӧ видзчысянаджыка, зільӧмӧн-зіли, медым йитны помъяссӧ мӧд бан вылӧ вуджтӧг. Но бара эз артмы: кыкнан баныс важ мозыс лои визьнитӧма ӧти рӧмӧн!

Тайкӧ эг бӧрддзы таысь да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлі вокӧй вылӧ. И сӧмын сэки сы наяна нюм серти гӧгӧрвои, тані мися кутшӧмкӧ гусятор эм.

— Э-э, тэ мый сералан? Тайӧ покус? — юалі ме.

— Асыкъяссӧ туналӧма, — вочавидзис сійӧ.

— Кутшӧм нӧ сэсся туналӧма? Ме серти да, асыкыд асык и эм. Сӧмын тэ мыйкӧ гусьӧн лӧсьӧдан.

— А видлы вӧчны тайӧ асыксьыс мӧдтор. Но, верман он вундыны асыксӧ сідз, медым артмӧдны кык вӧсниджыкӧс?

— Зэв тай сьӧкыдтор!

Асыксӧ шӧриалӧм бӧрын кӧсйи петкӧдлыны воклы вӧсни асык гоз, но шензьӧмӧн казялі: менам киын абу кык, а сӧмын ӧти, кузьджык, асык.

— Но и кӧні нӧ кык асыкыд? — сералігтыр юаліс вокӧй.

— Сет нокӧ мукӧд асык. Видла бара.

— А тэ шӧриав сійӧс, мый тэнад артмис.

Ме вунді шӧри. Ӧні менам вӧлі вӧлись кык асык. Сӧмын кор ме видлі торйӧдны найӧс, тыдовтчис: он тай и вермы найӧс торйӧдны, ӧта-мӧд пиӧ пысалӧмӧсь да. Вокӧй збыль шуӧма: асыкыс туналӧм и вӧлӧма!

— А медым туналӧмыс артмис, уна оз и ков, — гӧгӧрвоӧдіс вокӧй. — Ачыд верман вӧчны татшӧм шензьӧдан асыксӧ. Сӧмын кабала вундаслысь помъяс йитігӧн колӧ бергӧдны ӧти помсӧ со тадзи…

 — Таысь ставыс и артмӧ? — шензи ме.

— Мӧвпышт! Ме ачым, дерт, нуӧді карандашӧн прамӧй асык кузя… А нӧшта на тешкодьджык лоас, вундас помсӧ кӧ бергӧдам кык пӧв.

Менам син водзын вокӧй татшӧм ногӧн и вӧчис асыксӧ да сетӧ меным.

— Вунды сійӧс кузьтаногыс, — шуӧ сійӧ. — Мый нӧ тэнад артмас?

Вундӧм бӧрын менам артмӧма кык асык, ӧтик сюйӧма-кыскӧма мӧд пырыс. Тешкодь! Торйӧдны найӧс оз вӧлі позь.

Сэсся ме ачым дасьті нӧшта татшӧм куим асык да лӧсьӧді куим янсӧдлытӧм асык гоз.

— А мый тэ вӧчан, — юаліс вокӧй, — ковмас кӧ тэныд нёльнан асык гозсӧ йитны ӧти кузь кытшавтӧм чептӧ?

— Но, тайӧ кокни: позьӧ вундыны быд гозлысь ӧти асык, сюйны да бара лемавны.

— Сідзкӧ, тэ кутан вундыны шыранӧн куим асык? — пырысьтӧм-пыр сюйсис вокӧй.

— Куим и вунда, — шуа ме.

— А этшаджык оз позь?

— Миян ӧд нёль асык гоз. Кыдзи нӧ тэ кӧсъян найӧс йитны сӧмын кык асык орӧдӧмӧн? Тадзи оз позь! — падъявтӧг шуа сылы.

Вочакыв пыдди вокӧй шыасьтӧг босьтіс шыран ме киысь, вундіс ӧти гозъялысь кык асык да йитіс наӧн мукӧд куим гозсӧ. Артмис кӧкъямыс асыка чеп. Сымда и вӧлӧма! Некутшӧм ыджыд сюсьлун та вылӧ эз ков. Ме сӧмын шензи, мыйла менам юрӧ татшӧм прӧстӧй мӧвп эз во.

— Но, тырмымӧн нин ноксим кабала вундасъясӧн. Тэнад, буракӧ, эмӧсь нӧшта на важ пошта карточкаяс. Вай мыйкӧ наысь вӧчасьыштам. Нокӧ, видлы вӧчны карточка шӧрӧ ыджыд розь – сы ыджда, мый сӧмын верман.

Карточкасӧ шыранӧн бырсьӧм-кырлӧм бӧрын ме пелькиника вунді сыысь нёль пельӧса розь да коли сӧмын векнидик кабала дорӧс.

— Зэв ыджыд розь! Таысь ыджыдджыксӧ вундыны оз нин позь! — здӧвӧля шуи ме вӧчӧмторйӧс петкӧдлігӧн.

Но воклӧн видзӧдласыс вӧлӧма дзик мӧд.

— Но, розьыд нач тай дзоляник. Ки муртса и тӧрас да!

— А тэ кӧсъян, медым юр тӧрис? — дӧзмӧмпырысь вочавидзи.

— Юр да и туша. Медым асьтӧ дзоньнас позьӧ вӧлі сюйны: тайӧ и лоас шогмана розь.

— Ха-ха! Вундыны розьсӧ, коді ыджыдджык кабалаысь? Тайӧс кӧсъян?

— Збыльысь. Уна пӧв ыджыдджык кабала серти.

— Та вылӧ некутшӧм сюсьлун оз тырмы! Татшӧмторйыс некор оз артмы.

— А видлам вай инӧ, — шуис вокӧй да босьтчис вундасьны.

Кӧть ме и чайті, мый сійӧ шмонитӧ, окотапырысь видзӧді сы ноксьӧм вылӧ. Вокӧй кусыньтіс карточкасӧ шӧри, сэсся гижтіс карандашӧн вылыс да улысладор бердті кузь визьӧн да кыклаті вундыштіс уліас - шуйга да веськыдладор бердті.

Сэсся вундіс кусыньтӧм дорсӧ A чутсянь B чутӧдз да пондіс вундыштавны матіті мӧда-мӧдсянь со тадзи: 

 — Менам дась! — юӧртіс вокӧй.

— Но ме ог аддзы некутшӧм розь.

— Ноко видзӧд!

Вокӧй разис кабалаторсӧ. Думыштӧй: сійӧ паськӧдчис зэв кузь гезйӧ, кодӧс вокӧй дзик кокньыда шыбитіс менам юр вомӧн. Сійӧ усис менам кок дорӧ, чукыль-мукыльнас менӧ кытшалӧмӧн.

— Но, позяс сюйсьыны тайӧ розь пырыс? Мый тэ шуан?

— Кык мортлы дзескыд оз ло! — нимкодьпырысь горӧді ме.

Та вылын вокӧй и эновтіс ассьыс видлӧгъяссӧ да юржугланъяссӧ. Но сійӧ кӧсйысис коркӧ мӧдысь петкӧдлыны уна выль ворсӧм, та пӧрйӧ сьӧмпасъясӧн нин…

P.S. Текст редактируйтісны Сергей Елфимов да Ӧньӧ Лав.