Лобачевскӧй геометрия − 1

• тшӧтшкӧс — плоскость
• веськыдсэрӧг — прямоугольник 
• ӧтсяма мыгӧръяс — подобные фигуры
• ӧткодь мыгӧръяс — равные фигуры
  
• кыв вожалӧм — противоречие
  

Школа планиметрияысь ми тӧдам со кутшӧм аксиома: чутыс кӧ оз куйлы веськыд визь вылын, татшӧм чут пырыс оз позь гижтыны тайӧ веськыд визьыслы кык торъялана параллель. Тайӧ аксиомасӧ шуӧны параллельяс йылысь аксиомаӧн либӧ Евклидлӧн 5-ӧд постулатӧн. (Казьтыштам: тшӧтшкӧс вылын кык веськыд визь шусьӧны параллельясӧн, найӧ кӧ оз вомӧнасьны.)

Уна нэм чӧж математикъяс зільӧмаӧсь подулавны тайӧ постулатсӧ. Сӧмын найӧ ставыс вӧдитчӧмаӧсь кутшӧмкӧ содтӧд фактӧн. Шуам, Герсонидлӧн подулалӧмас вӧлі веськыдсэрӧг — но мыйла тшӧтшкӧс вылас быть лоны кӧть ӧти веськыдсэрӧглы? Кутшӧм аксиомаысь тайӧ петӧ? (Герсонид — шӧр нэмъяса туялысь-универсал — математик, астроном, философ, Талмуд тӧдысь; олӧма Францияын.) Валлислӧн вӧліны абу ӧткодь, но ӧтсяма кык мыгӧр (налӧн формаыс ӧти сійӧ жӧ, но ыдждаыс торъя). 18-ӧд нэмын математикъяс видлалӧмаӧсь подулавны параллельяс йылысь аксиомасӧ паныдсянь (от противного), но кыв вожалӧмыс налӧн некыдз эз артмы.

19-ӧд нэмын лои гӧгӧрвоана: позьӧ артмӧдны "абу Евклидлӧн" геометрия (кӧні кольӧ став аксиома, 5-ӧд постулатысь кындзи). Тайӧ геометриясӧ лӧсьӧдӧмаӧсь куим морт: Николай Иванович Лобачевскӧй (медводдза гижӧдыс петӧма 1829-ӧд воын), Янош Бойяи (мадьяр математик; гижӧдыс геометрия кузя петӧма 1832-ӧд воын) да Карл Фридрих Гаусс.

Гаусс ассьыс теориясӧ сӧвмӧдӧма гусьӧн, ньӧти гижӧд "абу Евклидлӧн" геометрия йылысь абу йӧзӧдӧма: чайтӧма, уджъёртъясыс оз гӧгӧрвоны сійӧс.

Вӧлӧмкӧ, Лобачевскӧйкӧд сідзи и лоӧма: сылысь теориясӧ зэв чорыда видӧмаӧсь (увгысьяс пӧвстын вӧлі М. В. Остроградскӧй). Сэсся Лобачевскӧй йӧзӧдӧма ассьыс гижӧдъяссӧ суйӧрсайса журналъясын. Гаусс тӧдмасьӧма сылӧн статьяясыскӧд, ёна найӧс ошкӧма ёрткостса гижасьӧмын да рекомендация сетӧма, медым Лобачевскӧйӧс босьтӧмаӧсь Гёттингенса королевскӧй туялысь котырӧ. Тайӧ ошкӧмыс сылы абу ёна отсалӧма. Нималана математикӧн олӧм дырйиыс Лобачевскӧй абу лоӧма — ни Россияын, ни суйӧр сайын.

Янош Бойяилы уджыс тшӧтш нинӧм эз вай, дзоньвидзалун торксьӧмысь кындзи. Сылӧн батьыс, Фаркаш Бойяи, ыстӧма Гаусслы "абу Евклид" геометрия йылысь гижӧдсӧ. Гаусс уджсӧ бара ёна ошкӧма ёртъясыскӧд гижасьӧмӧн, налы шуӧма — том мортыс пӧ гений, но Бойяияслы вочавидзӧма: став идеяыс пӧ менам идеяяскӧд лӧсялӧ, ме пӧ важӧн нин тайӧ тема кузя мӧвпала. Янош Бойяи шогӧ зэв ёна усьӧма; дзик нин забеднӧ сылы лоӧма, кор сійӧ тӧдмалӧма Лобачевскӧйлӧн гижӧдъяс йылысь.

 Гаусс, Лобачевскӧй да Бойяи куласны пӧшти ӧти кадӧ (1855, 1856 да 1860-ӧд воясӧ). Регыд йӧзӧдасны Гаусслысь гижасьӧмсӧ, выльысь печатайтасны Лобачевскӧйлысь да Бойяилысь уджъяссӧ. 1868-ӧд воын Бельтрами (италияса математик) йӧзӧдас гижӧд Лобачевскӧй тшӧтшкӧслӧн модельяс йылысь. Выль геометрия зумыда пырас математикаӧ.

(водзӧ лоӧ на...)